Ûleboerden: Erfgoed op de nok
Deze keer uit het archief van Opsterland: een tekening van een ûleboerd. Op boerderijen in Opsterland is vaak een uilenbord zichtbaar. Elke streek kent zijn eigen type, symboliek en betekenis. Binnen Friesland zijn zes typen te onderscheiden. In het bouwdossier van een boerderij aan de Beetsterweg in Beetsterzwaag vinden we een getekende versie van een uilenbord uit de Fryske Wâlden, bedoeld voor restauratie.
Functie en gebruik
Uilenborden zijn decoratieve, driehoekige elementen die vaak op oude boerderijen te vinden zijn, met name op de nok van een schilddak. Ze bevatten vaak een rond gat dat diende als invliegopening voor uilen, die welkom waren vanwege hun rol als muizenvangers. Tegenwoordig is dit gat vaak afgesloten met een rozet of kruis.
Naast hun decoratieve functie waren uilenborden ook functioneel: ze zorgden voor ventilatie en voorkwamen inwatering door regen. Bovendien konden ze symbolische betekenis dragen.
Een uilenbord bestaat uit twee hoofdonderdelen: de makelaar en – met name in Friesland – de knobbelzwanen met gekromde halzen aan weerszijden van de makelaar. Deze zwanen zijn een typisch Friese traditie. De makelaar is de versierde balk in het midden. In de Fryske Wâlden is deze vaak opengewerkt, met bovenin de vorm van een glas of kelkje en onderin een zandloper. Naast de variant met zwanen bestaan er ook soberdere uitvoeringen.
Oorsprong
De eerste uilenborden ontstonden mogelijk rond 1500, toen een nieuw type boerderij – met schuur – zijn intrede deed in Friesland. De oudst bekende archiefvermelding van een uilenbord in Nederland is een rekening uit 1669 van een timmerman. Rond 1750 kregen uilenborden ook een communicatieve functie: de kleur kon bijvoorbeeld aangeven of het om een pachtboerderij of een eigendomsboerderij ging. Ook konden ze duiden op het stemrecht van de eigenaar, bijvoorbeeld in dorpsvergaderingen of bij het gebruik van gemeenschappelijke gronden.
Symboliek en bijgeloof
Aan de makelaar werd vaak een mythische betekenis toegekend. Er waren diverse symbolen zichtbaar, vaak afkomstig uit de Europese volkskunst. Onderzoeker Klaas Sierksema verzamelde in de jaren dertig van de twintigste eeuw zo’n 150 verschillende decoraties.
Voorbeelden zijn:
- Zonnerad: eerbetoon aan de zonnegod (heidendom)
- Klavertje drie: geluk
- Halvemaan: vruchtbaarheid
- Rooster of harp: eigendom van het land
- Tulp: hoop
- Twee palmtakken: vrede
- Es (levensboom): leven
- Zandloper: vergankelijkheid
De zwanen verwijzen mogelijk naar christelijke symboliek, zoals naastenliefde of trouw. Volgens taalkundige Joost Hiddes Halbertsma (1789–1869) symboliseren de zwanenhalzen het recht van een edelman of eigenerfde om zwanen te houden in de omgeving van zijn slot. De Friese volksschrijver Waling Dijkstra (1821–1914) onderschrijft deze interpretatie.
Middeleeuwse oorsprong?
Hoewel de uilenborden met zwanen in hun huidige vorm waarschijnlijk rond 500 jaar geleden gemeengoed werden, gaat de symboliek mogelijk veel verder terug. Zwanenhalzen kwamen voor op schepen en woningen in het oorspronkelijke Friese gebied (van Utrecht tot delen van Denemarken). Ze dienden als afweermiddel tegen het kwaad. Als gevelsymbool werden ze mogelijk al in de dertiende eeuw gebruikt, bijvoorbeeld bevestigd aan een windveer. Tegenwoordig is het bijgeloof verdwenen, maar de symboliek leeft voort als decoratief element in de bouwkunst.
Afbeeldingengalerij
