2. Opgaven

A. Wat is de opgave?

Het klimaat verandert. Het weer wordt extremer: we krijgen te maken met meer en zwaardere buien. Als gevolg daarvan neemt de kans op overstromingen en wateroverlast toe. De zomers worden droger en heter. De gevolgen daarvan, zoals hittestress, zien we om ons heen. In Nederland, maar ook wereldwijd, wordt hard gewerkt om klimaatverandering tegen te gaan. We moeten er echter rekening mee houden dat een deel van de veranderingen niet terug te draaien is. Voor Opsterland is onlangs een klimaatstresstest uitgevoerd. Op de site www.frieseklimaatatlas.nl(externe link) staan de resultaten.

B. Wat betekent dat voor Opsterland?

De effecten van klimaatverandering worden vooral gevoeld in de dorpen. Door bebouwing en verharding is het voor het water lastig om weg te komen en kan het zich ophopen, zodat wateroverlast ontstaat. Tussen gebouwen en op verhard terrein lopen de temperaturen hoger op dan in de buitengebieden; we noemen dit hittestress. Vooral bij de inrichting van de dorpen is het van belang dat we maatregelen nemen om ons aan te passen aan het veranderende klimaat. In Opsterland zijn er ook verschillen tussen de zandgebieden en de veengebieden. Het gevarieerde landschap en de verschillen in bodemgesteldheid zijn beschreven in hoofdstuk 5.   Zo is het in de zandgebieden sneller droger en moeten we ervoor waken dat het grondwater niet te ver wegzakt. Afkoppelen van hemelwaterafvoer van het rioolstelsel zodat het richting oppervlaktewater kan helpt om water langer in het gebied vast te houden en om droogte bij zandgronden te voorkomen. In de veengebieden is wateropvang en vasthouden makkelijker. We hebben in het veengebied de wens om op verschillende plaatsen het waterpeil te verhogen om het veen te sparen en CO2-uitstoot tegen te gaan. Samen met Wetterskip Fryslân werken we aan maatregelen om hier oplossingen voor te vinden. Een robuust watersysteem helpt ons hierbij.

Hittestress kan worden tegengegaan door minder verharding en meer groen bij woningen en in de openbare ruimte, schaduwbiedende begroeiing in het buitengebied, groene daken op woningen en bedrijven, maar ook slimme materiaalkeuzes.

A en B samengevat

• Het klimaat verandert. De negatieve effecten worden steeds meer zichtbaar.
• We willen onze leefomgeving aanpassen aan de gevolgen van klimaatverandering en de nadelige effecten tegengaan. 

C. Welke keuzes maken we?

1. We willen voorkomen dat inwoners en bedrijven wateroverlast ondervinden bij hevige regenval, hittestress bij langdurige temperaturen boven de 30 graden en geen of minder schade ondervinden door langdurige droogte; denk daarbij aan opbrengstderving van gewassen of schade aan de natuur.

Als gemeente hebben we de volgende maatregelen voor ogen: 

• a. Verbeteren van opvang hemelwater door gescheiden riool aan te leggen bij vervanging of aanleg nieuwe riolering.
• b. Bij nieuwe bouwplannen of herstructurering van gebieden moet duidelijk zijn welke bijdrage geleverd wordt aan de klimaatopgave.
• c. Aanleg van kleinschalige wateropvang op plekken waar wateroverlast kan voorkomen.
• d. Aanleggen en/of toevoegen van beplanting of waterpartijen op plekken waar hittestress kan optreden.
• e. Inwoners van de gemeente Opsterland bewust maken van hun eigen rol bij klimaatadaptatie. Bijvoorbeeld door het stimuleren van meer groen in de tuin, minder bestratingen door afkoppelen van hemelwaterafvoer zodat het richting bodem en oppervlaktewater kan.
• f. Maatregelen klimaatadaptatie kunnen ook bijdragen aan verbeteren van de biodiversiteit.

D. Bestaande beleidskaders

1. Watertakenprogramma (2020)
2. Bomenbeleidsplan (2020)
3. Provinciale Omgevingsvisie POVI (2020)
4. Nationale Omgevingsvisie (NOVI) 2020

E. Actuele projecten

Medio 2022 is bijna 20% van het riool een gescheiden systeem. Dat betekent dat er nog 80 % van gemengd riool naar gescheiden riool moet worden omgezet. Het direct opdracht geven om alle riolen gescheiden aan te leggen is budgettair niet realistisch, het vergt logistiek en financieel een te grote investering. Bij elke vervanging van het gemengd riool wordt in principe een gescheiden riool aangelegd. Aan de andere kant wordt een gemengd riool pas vervangen als deze technisch aan vervanging toe is. Door de klimaatopgave mee te laten wegen in de afweging van wel of niet vervangen versnellen we het vervangen van gemengd riool naar gescheiden riool.

1. Nationaal Programma Landelijk Gebied (NPLG)
2. Fries Programma Landelijk Gebied (FPLG)
3. Veenweideprogramma
4. Project Koningsdiep
5. Natura 2000
6. Risico dialoog
7. Terrein beherende organisaties, zoals It Fryske Gea; Natuurmonumenten en Staatsbosbeheer, landbouw en landgoederen.

Deze opgave draagt bij aan de volgende Sustainable Development Goals (SDG’s)

A. Wat is de opgave?

De Energietransitie als belangrijke opgave heeft zijn oorsprong in de klimaatafspraken van Parijs (2015). De doelstellingen voor Nederland zijn vastgelegd in het Klimaatakkoord.

• In 2030 besparen wij ten opzichte van het referentiejaar 1990 49% op de CO2-uitstoot. Met het regeerakkoord van Rutte IV (2022) is dit verhoogd naar 55%
• In 2050 beperken we de CO2 uitstoot ten opzichte van het referentiejaar met 98%. Fossiele brandstoffen, waaronder aardgas, zijn in de gebouwde omgeving vervangen door duurzame bronnen en hernieuwbare energie. 

B. Wat betekent dat voor Opsterland?

De afspraken uit het Klimaatakkoord zijn in Opsterland uitgewerkt in de Transitievisie Warmte (2021) en de Regionale Energie Strategie (2021) (RES). De Transitievisie Warmte is opgesteld in samenwerking met de gemeenten Ooststellingwerf en Weststellingwerf. De RES is opgesteld in samenwerking met de provincie. 

Opsterland neemt verantwoordelijkheid en heeft de ambitie om in 2035 een energie-neutrale gemeente te zijn. Dat betekent dat in 2035 in Opsterland net zoveel duurzame energie wordt opgewekt als verbruikt. 

De energietransitie heeft een grote ruimtelijke en sociaal maatschappelijke impact. De opwekking van duurzame energie met bijvoorbeeld zon en wind is zichtbaar in het landschap. Woningen moeten geschikt zijn voor het vervangen van aardgas. Verder is het van belang dat er wordt ingezet op besparing en gedragsverandering.

A en B samengevat

• De gemeente Opsterland heeft op basis van het Klimaatakkoord van Parijs een verantwoordelijkheid op zich genomen in de energietransitie. 
• We willen in 2035 energieneutraal zijn.

C. Welke keuzes maken we?

• 1. We zetten samen met onze inwoners in op bewustwording en energiebesparing

• Energie die niet wordt gebruikt hoeft niet te worden opgewekt. Wij zetten om die reden in op een forse besparing van het energiegebruik. Besparing is vooral te bereiken door bewust omgaan met energie, zuiniger apparaten en het verduurzamen van woningen. Dit vraagt een actieve rol van inwoners. In diverse dorpen zijn al initiatieven genomen. Die willen wij, in samenspraak, ondersteunen, verbinden en versterken. 

• 2. We faciliteren en stimuleren lokale initiatieven
  Wij hebben samen met inwoners een actieve rol bij het verduurzamen van de energieproductie in en voor onze gemeente. Wij ondersteunen lokale initiatieven. Belangrijk uitgangspunt is dat voor alle vormen voor de opwek van duurzame energie geldt dat maatschappelijk draagvlak is. Dorpen en inwoners moeten mee kunnen doen en profiteren van de opbrengsten. Wij zullen bij de netbeheerders aandacht vragen voor het vergroten van de netcapaciteit voor lokale plannen.

• 3. We beschikken over een actuele Transitievisie Warmte en werken samen met de dorpen uitvoeringsplannen uit om aardgas te besparen en af te koppelen
  Aardgas moet in 2050 zijn vervangen door een duurzaam alternatief. Het is belangrijk dat onze inwoners weten welke alternatieven er voor aardgas in de gemeente beschikbaar zijn en op welke termijn aardgas wordt vervangen. In de Transitievisie Warmte is dat uitgewerkt. Anno 2022 zijn in Opsterland vrijwel geen collectieve alternatieven voor het gebruik van aardgas beschikbaar. Een individuele oplossing per woning of bedrijf, volledig elektrisch of hybride, blijft dan over.

• Deze eerste visie zet vooral in op het motiveren, samenwerken, faciliteren en communiceren. Lokale initiatieven voor het afkoppelen van aardgas worden samen met de dorpen uitgewerkt in uitvoeringsplannen. De ontwikkelingen op het gebied van duurzaamheid gaan snel. Wij actualiseren daarom regelmatig de visie. 

• 4. Wij werken mee aan de Regionale Energie Strategie
  Wij werken met alle overheden en de netbeheerder in de provincie Fryslân aan de Regionale Energiestrategie (RES). Het belangrijkste doel van de RES is de opwek van hernieuwbare energie, met zorgvuldige ruimtelijke inpassing, maatschappelijk draagvlak en aandacht voor de benodigde energie-infrastructuur. De focus van de RES ligt op duurzame energievoorziening voor de bebouwde omgeving. De RES wordt regelmatig geactualiseerd.

• 5. Wij zetten in op een duurzame energievoorziening 
  Op dit moment ligt de voorkeur bij het opwekken van zonne-energie. Plaatsing van zonnepanelen op daken heeft daarbij de voorkeur. Voor de aanleg van zonnevelden zijn landschappelijke inpassing en participatie belangrijk. Wij hebben ons beleid daarvoor vastgelegd in het Zonneplan Opsterland. Alleen met zon kunnen wij onze energiebehoefte niet invullen. Ook andere opties kunnen een belangrijke bijdrage leveren. Wij bieden naast zon, ruimte aan nieuwe vormen van duurzame/hernieuwbare energie als die kansrijk zijn en een bijdrage kunnen leveren voor het realiseren van onze doelstelling. We houden daarbij rekening met de invloed van de ruimtelijke ingrepen op onze leefomgeving. We gaan daarbij op zoek naar oplossingen voor goede inpassing in het landschap, mogelijkheden tot verbeteren biodiversiteit en het voorkomen van negatieve effecten op de gezondheid. 

  De gemeente is actief betrokken bij onderzoek naar de mogelijkheden voor duurzame opwek van elektriciteit en alternatieve warmtevoorzieningen en opslagmogelijkheden op de langere termijn. Dit doen we bijvoorbeeld in provinciaal verband via de Regionale Energie Strategie en de Proeftuin Aardgasvrije Wijken en andere kennisnetwerken.

  Om de energievoorziening ook in tijden zonder zon en bij weinig of geen wind veilig te stellen of om het elektriciteitsnetwerk te ontzien tijdens pieken in de energieproductie, is aandacht nodig voor opslag en het afstemmen van vraag en aanbod. Wij sluiten om die reden (combinatie)projecten van (grootschalige) duurzame opwek van energie niet uit. Wij denken daarbij aan energieparken voor zon, wind, groengas, waterstof of een combinatie daarvan. Naast een efficiënt en verantwoord gebruik van de energie- infrastructuur zijn bijkomende voordelen dat hier ook kan worden geëxperimenteerd met opslag van duurzame energie en het creëren van opwek in de directe omgeving waar het kan worden gebruikt. 

• 6. Wij sluiten aan bij projecten die duurzame mobiliteit bevorderen
  Als alternatief voor het gebruik van fossiele brandstoffen voor de mobiliteit wordt landelijk ingezet op elektrificeren van wagenparken. Wij sluiten in dit verband aan bij een provinciaal laadpalenproject. 

D. Bestaande beleidskaders

1. Transitievisie Warmte 2021
2. Regionale Energie Strategie 1.0 (RES) 2021
3. Uitvoeringsplan Energietransitie 2019
4. Zonneplan Opsterland 2019

E. Actuele projecten

1. Proeftuin Aardgasvrije Wijken 
2. Uitvoering Transitievisie warmte
3. Uitvoering Regionale Energie Strategie
4. Provinciaal laadpalenproject

Deze opgave draagt bij aan de volgende Sustainable Development Goals (SDG’s)

A. Wat is de opgave?

Opsterland heeft een overwegend landelijk en agrarisch karakter. In hoofdstuk 5 is beschreven welk belangrijk aandeel de agrarische sector heeft gehad en nog steeds heeft bij de inrichting van het unieke landschap en het behoud van natuurwaarden en biodiversiteit. Ook is benoemd van welk belang de agrarische sector is voor leefbaarheid in dorpen en het buitengebied. De grondgebonden agrarische bedrijfsvoering, vooral de veeteelt, is het meest prominent  aanwezig. Vanwege het verlies aan biodiversiteit in Nederland en het gegeven dat Nederland zich gecommitteerd heeft aan het Klimaatakkoord van Parijs, staat de agrarische sector aan de vooravond van belangrijke veranderingen. 
Op dit moment (2023) is de  discussie rondom het stikstofdossier actueel. Hierbij krijgt natuurherstel en verbetering van de biodiversiteit ook nadrukkelijk aandacht. Bijvoorbeeld door maatregelen om natuur te integreren mee te nemen bij planvorming en werkzaamheden. Dat geldt overigens niet alleen voor de landbouw, maar ook bij nieuwbouw en renovatie van woningen of bedrijven en bij aanleg en onderhoudswerkzaamheden in de (openbare) ruimte. Zo wordt een extra bijdrage geleverd aan de verbetering van de biodiversiteit en herstel van natuurwaarden. 

Natuurinclusieve landbouw is een duurzame vorm van landbouw, die biodiversiteit op en rond het bedrijf benut en beschermt. Het produceert voedsel binnen de grenzen van natuur, milieu en leefomgeving. Het is economisch rendabel en kent maatschappelijk draagvlak. Het gaat daarbij om verbetering van biodiversiteit, van bodem- en waterkwaliteit, van leefbaarheid en van het (cultuur)landschap. 
Voor een vitale en toekomstbestendige ontwikkeling van het platteland is het noodzakelijk om de omslag te maken naar een vorm van landbouw die zowel ecologisch als economisch duurzaam is. Want de sector heeft behoefte aan een toekomstperspectief, waarbij zicht is op een goed verdienmodel. Deze omslag moet ook bijdragen aan biodiversiteit, landschap, dierenwelzijn, gezonde voeding en een breed maatschappelijk draagvlak hebben. 

Het agrarisch landschap en de sector zijn op de lange termijn gezond, levensvatbaar, concurrerend en rendabel. Landbouw die grondgebonden en circulair is, draagt hier aan bij.

Voor delen van de agrarische sector zal het een enorme uitdaging zijn om die omschakeling te maken. We zien dat een aantal bedrijven hier al grote stappen in hebben gezet. Landelijk en dus ook in Opsterland zullen de komende jaren de nodige vragen moeten worden beantwoord, zoals: 

1. Hoe kunnen (grote) landbouwbedrijven transformeren én rendabel blijven? 
2. Hoe geven we uitwerking aan het Nationaal Programma Landelijk Gebied (NPLG), het Fries Programma Landelijk Gebied (FPLG) en de verschillende deeldossiers daarbinnen, zoals stikstof, veenweide, kaderrichtlijn water (KRW) en bossenstrategie. 

De provincie stimuleert de landbouwsector om de omslag te maken naar een duurzame, natuurinclusieve en grondgebonden landbouw. Binnen het Nationaal Programma Landelijk Gebied worden hiervoor beleidslijnen uitgezet met bijbehorende budgetten. De provincie Fryslân stelt in de provinciale omgevingsvisie het uitgangspunt dat de landbouw in Friesland in 2025 circulair, ecologisch en economisch duurzaam is.

B. Wat betekent dat voor Opsterland?

Door schaalvergroting in de laatste decennia is het aantal agrarische bedrijven in Opsterland aanzienlijk afgenomen en is in de laatste 10 jaar de oppervlakte landbouwgrond met ruim 11% afgenomen (zie onderstaande tabel). Daarnaast is een voorzichtige stijging te zien van het aantal bedrijven met- en de oppervlakte in natuurlijk grasland. Hiermee lijkt een voorzichtige stap gezet naar een duurzame en meer natuurlijke landbouw.

Bron: CBS Statline

De afname van biodiversiteit, bodemdaling en CO2-uitstoot in het Veenweidegebied en het onderhouden van de landschappelijke kwaliteit noodzaken tot een aangepaste bedrijfsvoering. Daarbij is voor agrarische bedrijven de continuïteit van de bedrijfsvoering van belang. De ondernemer wil vanzelfsprekend toekomstperspectief behouden en bedrijfszekerheid.

Agrarische bedrijven maken eigen keuzes in bedrijfsvoering. Dat kan schaalvergroting zijn, maar ook schaalverkleining, biologisch, extensivering, verbreding en verdieping. Natuurlijke omstandigheden, zoals waterpeilen en bodemkwaliteit, worden meer bepalend voor bedrijfsvoering. Ook medegebruik van agrarische grond voor waterberging en natuurbeheer wordt meer van invloed. De landbouwsector zal als gevolg van Europees en nationaal beleid een verandering ondergaan. De verwachting is dat de sector bij deze transitie voldoende adaptief vermogen in zijn mars heeft.  

A en B samengevat

• De landbouw staat aan het begin van de transitie die zowel ecologisch als economisch duurzaam is.
• Wij ondersteunen deze transitie naar natuurinclusieve landbouw.
• Wij onderschrijven en ondersteunen het landelijk en provinciaal beleid en waar onze bevoegdheid ligt geven we hier mee uitvoering aan.

C. Welke keuzes maken we?

1. Wij stimuleren natuurinclusieve landbouw. 
Samen met de provincie zetten we in op natuurinclusieve landbouw in Opsterland, waar dit kan. De belangrijkste opgave ligt bij bedrijven in of dichtbij de Natura 2000-gebieden, in het Veenweidegebied en in grondwaterbeschermingsgebieden. 

• Hierbij gaan wij uit van het verwevingsprincipe, landbouw en natuur verweven en niet scheiden. Door op zoek te gaan naar overeenkomsten waarbij beide systemen (landbouw en natuur) tot hun recht komen.
• Ruimtelijke schaal van het samengaan van landbouw en natuur moet in overleg met de actoren bepaald worden; perceel, bedrijf, gebied, regio of groter.

2. We vinden het belangrijk dat:

• de kern van de landbouw is, dat deze wordt bedreven als werken aan en in een levend ecosysteem; 
• landbouw grondgebonden, circulair en energieneutraal wordt;
• landbouw bijdraagt aan biodiversiteit, landschap, dierenwelzijn en gezonde voeding;
• landbouw het milieu niet belast;
• landbouw maatschappelijk draagvlak heeft;
• landbouw duurzaam economisch renderend is.

3. Wij nemen deel aan het Friese Veenweideprogramma (2021-2030).
4. Waar mogelijk wordt maatwerk gemaakt om de transitie naar een natuurinclusieve landbouw te faciliteren. 
5. Wij sluiten aan bij het Nationaal Programma Landelijk Gebied.

D. Bestaande beleidskaders

1. Bestemmingsplan Buitengebied gemeente Opsterland (2014).
2. Grutsk op ‘e Romte, Structuurvisie Landschap en Cultuurhistorie (2013).
3. Provinciale Omgevingsvisie POVI (2020)

E. Actuele projecten

Veenweideprogramma 2021-2030; Foarút mei de Fryske Feangreiden.

Deze opgave draagt bij aan de volgende Sustainable

Goals (SDG’s)